The Indian judicial system, structured to ensure justice through various levels, includes High Courts as pivotal components. Each state or group of states has its own High Court, functioning under the Supreme Court of India. Here’s a detailed overview of the High Courts in India, incorporating the latest information and relevant for competitive exam preparation.
High Courts Overview
भारत का न्यायिक प्रणाली न्याय को सुनिश्चित करने के लिए विभिन्न स्तरों पर अदालतों का एक पदानुक्रमित ढांचा है, जिसमें उच्च न्यायालय महत्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं। प्रत्येक राज्य या राज्यों के समूह का अपना उच्च न्यायालय होता है, जो भारत के सर्वोच्च न्यायालय के तहत कार्य करता है।
List of Total Number of High Courts in India
The number of high courts in India is 25. The list is given below:
List of High Courts in India
Year | Name | Territorial Jurisdiction | Seat & Bench |
---|---|---|---|
1862 | Bombay High Court (बॉम्बे उच्च न्यायालय) | Maharashtra, Dadra & Nagar Haveli, Daman and Diu, Goa | Seat: Mumbai, Benches: Panaji, Aurangabad, Nagpur |
1862 | Calcutta High Court (कलकत्ता उच्च न्यायालय) | West Bengal, Andaman & Nicobar Islands | Seat: Kolkata, Bench: Port Blair |
1862 | Madras High Court (मद्रास उच्च न्यायालय) | Tamil Nadu, Puducherry | Seat: Chennai, Bench: Madurai |
1866 | Allahabad High Court (इलाहाबाद उच्च न्यायालय) | Uttar Pradesh | Seat: Allahabad, Bench: Lucknow |
1884 | Karnataka High Court (कर्नाटक उच्च न्यायालय) | Karnataka | Seat: Bengaluru, Benches: Dharwad, Gulbarga |
1916 | Patna High Court (पटना उच्च न्यायालय) | Bihar | Seat: Patna |
1948 | Guwahati High Court (गुवाहाटी उच्च न्यायालय) | Assam, Nagaland, Mizoram, Arunachal Pradesh | Seat: Guwahati, Benches: Kohima, Aizawl, Itanagar |
1949 | Odisha High Court (ओडिशा उच्च न्यायालय) | Odisha | Seat: Cuttack |
1949 | Rajasthan High Court (राजस्थान उच्च न्यायालय) | Rajasthan | Seat: Jodhpur, Bench: Jaipur |
1956 | Madhya Pradesh High Court (मध्य प्रदेश उच्च न्यायालय) | Madhya Pradesh | Seat: Jabalpur, Benches: Gwalior, Indore |
1958 | Kerala High Court (केरल उच्च न्यायालय) | Kerala, Lakshadweep | Seat: Ernakulam |
1960 | Gujarat High Court (गुजरात उच्च न्यायालय) | Gujarat | Seat: Ahmedabad |
1966 | Delhi High Court (दिल्ली उच्च न्यायालय) | Delhi | Seat: Delhi |
1971 | Himachal Pradesh High Court (हिमाचल प्रदेश उच्च न्यायालय) | Himachal Pradesh | Seat: Shimla |
1975 | Punjab & Haryana High Court (पंजाब और हरियाणा उच्च न्यायालय) | Punjab, Haryana, Chandigarh | Seat: Chandigarh |
1975 | Sikkim High Court (सिक्किम उच्च न्यायालय) | Sikkim | Seat: Gangtok |
2000 | Chhattisgarh High Court (छत्तीसगढ़ उच्च न्यायालय) | Chhattisgarh | Seat: Bilaspur |
2000 | Uttarakhand High Court (उत्तराखंड उच्च न्यायालय) | Uttarakhand | Seat: Nainital |
2000 | Jharkhand High Court (झारखंड उच्च न्यायालय) | Jharkhand | Seat: Ranchi |
2013 | Tripura High Court (त्रिपुरा उच्च न्यायालय) | Tripura | Seat: Agartala |
2013 | Manipur High Court (मणिपुर उच्च न्यायालय) | Manipur | Seat: Imphal |
2013 | Meghalaya High Court (मेघालय उच्च न्यायालय) | Meghalaya | Seat: Shillong |
2019 | Telangana High Court (तेलंगाना उच्च न्यायालय) | Telangana | Seat: Hyderabad |
2019 | Andhra Pradesh High Court (आंध्र प्रदेश उच्च न्यायालय) | Andhra Pradesh | Seat: Amravati |
2019 | Jammu & Kashmir and Ladakh High Court (जम्मू और कश्मीर और लद्दाख उच्च न्यायालय) | Jammu and Kashmir, Ladakh | – |
Composition and Appointment of Judges
High Courts के structure और judges की appointment process के बारे में जानकारी:
- Chief Justice और अन्य judges का चयन: Chief Justice की नियुक्ति भारत के राष्ट्रपति द्वारा Chief Justice of India और संबंधित राज्य के Governor से परामर्श करके की जाती है। अन्य judges की नियुक्ति भी इसी प्रक्रिया के तहत होती है।
- Judges की qualifications और tenure: उच्च न्यायालय के जज बनने के लिए व्यक्ति को भारत का नागरिक होना चाहिए और कम से कम 10 वर्षों तक किसी उच्च न्यायालय में अधिवक्ता या भारत के किसी राज्य में न्यायिक पद पर रहना चाहिए। उच्च न्यायालय के जज की अधिकतम आयु सीमा 62 वर्ष होती है।
Jurisdiction of High Courts
High Courts के विभिन्न प्रकार के अधिकार क्षेत्र:
- Original Jurisdiction: High Courts के पास कुछ मामलों में सीधा अधिकार होता है जैसे राज्य विधान सभा से जुड़े मामले, विवाह से जुड़े मामले, मौलिक अधिकारों के प्रवर्तन के मामले।
- Writ Jurisdiction: Article 226 के तहत, High Courts को हैबियस कॉर्पस, मैंडमस, सर्टिओरारी, प्रोहिबिशन, और क्वो वारेंटो जैसे writs जारी करने का अधिकार है।
- Appellate Jurisdiction: उच्च न्यायालय निचली अदालतों से अपीलों को सुनता है, जिसमें सिविल और आपराधिक दोनों प्रकार के मामले शामिल होते हैं।
- Supervisory Jurisdiction: High Courts को निचली अदालतों और न्यायाधिकरणों की निगरानी और दिशा-निर्देश देने का अधिकार है।
- Control over Subordinate Courts: High Courts को अपने क्षेत्र के निचली अदालतों पर नियंत्रण का अधिकार है।
- Power of Judicial Review: High Courts को विधायिका और कार्यपालिका के आदेशों की संवैधानिकता की समीक्षा करने का अधिकार है।
Important Terms Related to High Courts
High Courts से जुड़े महत्वपूर्ण शब्द और उनके अर्थ:
- Tribunal (न्यायाधिकरण): कोई भी संस्था जो न्यायिक रूप से कार्य करती है, उसे न्यायाधिकरण कहा जा सकता है।
- Permanent Bench (स्थायी बेंच): एक स्थायी बेंच एक या अधिक उच्च न्यायालय के जजों से मिलकर बनती है जो सालभर एक निश्चित स्थान पर बैठती है।
- Circuit Bench (सर्किट बेंच): यह उन क्षेत्रों के लिए है जो दूर-दराज के हैं और जहां मामलों की संख्या स्थायी बेंच की आवश्यकता को उचित नहीं ठहराती।
- Division Bench (डिवीजन बेंच): एक डिवीजन बेंच में कम से कम दो जज होते हैं।
- Full Bench (फुल बेंच): यह एक अदालत होती है जिसमें सामान्य से अधिक जज होते हैं।
Conclusion
उच्च न्यायालयों की संरचना और कार्य को समझना महत्वपूर्ण है, खासकर प्रतियोगी परीक्षाओं की तैयारी कर रहे उम्मीदवारों के लिए। ये अदालतें न केवल न्याय की आपूर्ति सुनिश्चित करती हैं बल्कि देश की संवैधानिक व्यवस्था को भी बनाए रखती हैं। अधिक विस्तृत जानकारी और अपडेट के लिए, ग्यान दुनिया को फॉलो करते रहें।
By understanding the role and structure of the High Courts, you can better prepare for competitive exams and gain a deeper appreciation for India’s judicial system.
Leave a Reply